Rejimler kendilerini zayıf hissettiğinde *

Gerileme sürecinde ulema *

-Geri kalmışlığın asıl sebebi dünya ticaret yollarının Akdeniz’den  okyanuslara kaymasıdır. Yeni kıtaların keşfi ve okyanus ticaretinde sömürgeciliğe açılan Batı Avrupa artık dünyanın ekonumik güç merkezidir. Bu o kadar belirleyici bir faktördür ki, Rönesans’ın beşiği olan İtalya bile Batı Avrupa’nın gerisine düşmüştür.

-Akdeniz’e bağlı olarak Osmanlı’nın ve İran’ın çökmesinin sebebi şeriat değildir. Sünnilik, Şiilik, padişahlık, şahlık
değildir. Fakat bütün bunlar, ekonomik ve siyasî geri kalma sürecinden olumsuz etkilenmiştir. Dışarıda Avrupa’nın üstünlüğü ile içeride patlak veren bunalımlar karşısında Osmanlı resmî ideolojisi ve kurumları büzülmüş, içine kapanmış, sertleşmiş, daralmıştır. ... ..

-... .. Rejimler (ve resmi ideolojiler) güçlü oldukları zaman değil, kendilerini zayıf hissettikleri zaman sertleşir, katılaşır. ... ..

* Osmanlı’da ve İran’da Mezhep ve Devlet – Taha Akyol